Het zal voor veel ouders, opvoeders en docenten vast herkenbaar zijn: je hebt een slimme, intelligente tiener in je leven, waar enorm veel potentie inzit. Maar toch laat hij of zij het huiswerk liggen tot de avond voor het af moet zijn, of blijkt er plotseling een belangrijke toets te zijn die de puber in kwestie écht helemaal vergeten was. Plannen is natuurlijk lastig, zelfs voor veel volwassenen. Toch lijken jongeren hier het meeste problemen mee te hebben. Hoe komt dat nou? En hoe kun je tieners hierbij helpen?

Het onderwijs staat voor een groot deel in het teken van plannen, keuzes maken en zelfstandig werken. En waar kinderen op de basisschool nog aan het handje worden meegenomen, moet een leerling op de middelbare school plotseling bijna alles zelf doen. Er wordt veel nadruk gelegd op de eigen verantwoordelijkheid binnen het leerproces. Scholieren moeten zelf plannen wanneer ze hun huiswerk maken, wanneer ze studeren voor toetsen, en wanneer ze tijd besteden aan sport en vrienden. Vergeet je een keer wat in je agenda te schrijven, dan kan dat grote gevolgen hebben voor je cijfers. En als je acht toetsen hebt in een toetsweek, kom je er niet door snel de avond van tevoren de stof nog even door te nemen.

Plannen is ook in het volwassen leven een enorm belangrijke vaardigheid: het is dan ook niet gek dat het als zo’n belangrijk onderdeel van het leerproces wordt gezien. Maar je kunt er als ouder of docent nog zo hard op hameren dat het belangrijk is om op tijd aan je huiswerk te beginnen, het feit is dat de hersenen van tieners er simpelweg nog niet klaar voor zijn om volledig zelfstandig te plannen of vooruit te denken.

Onze hersenen zijn nog zeker tot ons 25e levensjaar volop in ontwikkeling: het is dus eigenlijk heel logisch dat pubers en plannen niet altijd goed samengaan. Hersenen van adolescenten werken gemiddeld anders dan hersenen van volwassenen. Jonge pubers overzien eigenlijk alleen consequenties van hun acties op korte termijn, ze nemen veel risico’s en hebben nog weinig zelfinzicht. Ondoordacht en impulsief gedrag zijn erg kenmerkend voor de ontwikkelingsfase waar ze zich in bevinden. Er zijn genoeg voorbeelden te bedenken van tieners die zich bezighouden met gevaarlijke social media-challenges, overmatig alcoholgebruik, of het experimenteren met drugs.

De lange termijn is simpelweg niet iets waar pubers veel over nadenken: daarom is zelfstandig plannen voor hen ook zo moeilijk. De hersenen hebben op dit gebied nu eenmaal meer tijd nodig om zich te ontplooien. In de loop van de adolescentie ontwikkelt het zelfinzicht zich verder, en kunnen pubers hun eigen gedrag en leerproces beter evalueren: “Wat ging hier fout? Heb ik mijn doel bereikt? Hoe ga ik het de volgende keer anders aanpakken?” Als ze zich verder ontwikkelen en meer ervaring opdoen komen ze erachter dat ze de volgende keer misschien beter een feestje kunnen overslaan en in plaats daarvan kunnen studeren voor hun proefwerk.

Vooruitplannen is een erg complexe vaardigheid. Je moet in staat zijn om prioriteiten te stellen: die wiskundetoets is nu belangrijker dan je geschiedenishuiswerk. Je moet afleiding kunnen weerstaan, als je bijvoorbeeld een melding krijgt van een nieuw WhatsApp-bericht. Je moet feedback kunnen gebruiken: kwam je vorige keer in tijdsnood voor je aardrijkskunde-werkstuk, dan betekent dat dat je er dit keer meer tijd voor moet berekenen. En je moet flexibel kunnen zijn, en schuiven met je planning als een opdracht toch langer duurt dan je van tevoren dacht. Deze verschillende vaardigheden worden ook wel executieve functies genoemd.

Executieve functies is een overkoepelende term voor functies die essentieel zijn voor doelgericht gedrag. Deze bestaan uit verschillende vaardigheden, waaronder bijvoorbeeld het vermogen om na te denken voor je wat doet, om je aandacht ergens bij te houden zonder dat je wordt afgeleid of verveeld raakt, het beheersen en reguleren van je emoties, flexibiliteit en zelfkennis. Als al deze vaardigheden die goed met elkaar samenwerken ben je in staat je eigen gedrag goed te organiseren.

Deze functies vereisen overzicht en aansturing, en verbeteren als jongeren opgroeien. Maar ook al hebben pubers deze vaardigheden nog niet volledig ontwikkeld, dat betekent niet dat we ze beter volledig aan het handje kunnen nemen. Juist het oefenen met plannen en ervaring hierin opdoen is essentieel voor hun verdere ontwikkeling en hun leerproces.

Ook al zijn veel adolescenten dus nog niet echt goed in studieplanning, het is erg belangrijk dat ze er wel gewoon zelf mee aan de slag gaan. Het heeft geen zin om zelf alles voor te kauwen en als docent of ouder een planning voor leerlingen te maken. Maar, pubers hebben wel gerichte steun en sturing nodig om zich hier goed in te kunnen ontplooien. Omdat de executieve functies zich nog volop moeten ontwikkelen, moeten ouders, docenten en andere volwassenen in de omgeving een leeromgeving aanbieden die het leerproces optimaliseert.

Het is dus erg nuttig om sámen met de tiener te plannen, en op deze manier de executieve functies actief te trainen. De volwassene kan bijvoorbeeld de verschillende consequenties van keuzes voorleggen, en op deze manier gevolgen op lange termijn concreet en begrijpelijk maken. Zo kan de puber beter prioriteiten stellen. En je kunt natuurlijk afleiding wegnemen, door de telefoon tijdens studeerperiodes weg te leggen. Door veel te oefenen en ervaring op te doen zullen pubers steeds zelfstandiger worden en zich uiteindelijk kunnen ontplooien tot volwassenen die volledig zijn voorbereid op de grote, boze buitenwereld!

Jolles, J. (2016). Het tienerbrein: over de adolescent tussen biologie en omgeving. Amsterdam: AUP.

Crone, E. (2018). Het puberende brein: over de ontwikkeling van de hersenen in de unieke periode van de adolescentie. Amsterdam: Prometheus.

https://www.nemokennislink.nl/publicaties/hersenscans-laten-zien-dat-pubers-niet-zelfstandig-kunnen-werken/’

Jolles, J. (2007). Neurocognotieve ontwikkeling en adolescentie: enkele implicaties voor het onderwijs. OnderwijsInnovatie, 30-32.

https://www.slo.nl/thema/meer/jonge-kind/executieve-functies/